Basty bet

Qazaq handyǵynyń qurylýy PDF Print E-mail

 

   Qazaqstan terrıtorııasynda memlekettik qurylymdar monǵol shapqynshylyǵyna deйin bolǵan.VI-VII ǵasyrlarda Qazaqstannyń ońtústiginde erte feodaldyq memleket Batys-Túrik qaǵanaty qurylyp, keйin, X ǵasyrda Qarahan  feodaldyq memleketi Qarluqtar (VIII-IX ǵ.) paйda boldy. X ǵasyrda Qazaqstannyń soltústiginde Qımaqtar  memleketi quryldy, keйin Qypshaqtar atalǵan. Monǵol shapqynshylyǵynan keйin sol kezdegi memlekettik qurylymdar joйyldy.Qazaq jeri Shyńǵyshan ulystaryna bólindi. Joshy men Shaǵataй, Temir shabýyldary egin-sharýashylyq, qoǵamdyq-ekonomıkalyq, patrıarhattyq-feodaldyq tártipti baıaýlatty. Alaйda, XIV-XV ǵasyrlarda Qazaqstan terrıtorııasynda bolǵan  áleýmettik-ekonomıkalyq, jáne etnosaıasattyq protsester  Qazaq handyǵynyń qurylýyna ákeldi. XV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qurylǵan handyqtar Altyn Orda, oǵan jaqyn memlekettik qurylymdardan aйyrmashylyǵy – olar jaýgershilik nátıjesinde emes, jergilikti ekonomıkalyq jáne etnıkalyq negizde paйda bolǵan. XV ǵasyrda Ábilhaйyr handyǵy quramyna  Syrdarııadan Sibir handyǵyna deйin aýqymdy terrıtorııa kirgen. Handyq «kóshpeli ózbek» atalsa da, negizgi turǵyndary qazaqtar bolǵan. Bul kezde Ózbek handyǵynda joshy men shaйbanı urpaqtarynyń arasynda áýlettik kúres órship ketti. Shaйbanı áýletiniń kósemi Ábilhaйyr han jaýy  joshy áýletine kún kórsetpedi. XV ǵasyrdyń 50-60 jyldary Urus hannyń urpaǵy, Aq Orda bıleýshisi Baraq hannyń uly Jánibek jáne onyń týysy Kereй kóshpeli, jartylaй kóshpeli halyqtyń ishindegi ózine baǵynyshty rý toptaryn biriktirip, Ońtústik-Batys  Jetisý, Moǵolıstanǵa kóshti. Joshy áýletiniń basshylary Jánibek pen Kereйdiń qolastyndaǵy rýlardyń Shý men Talas ózenderi alqabyna kóshýi Qazaq handyǵynyń negizin qurýǵa jol saldy. XV ǵasyrdyń 50-60 jyldary, on jyl kóleminde  qazaq halqynyń Jetisý óńirine yǵysýy sultandardyń qalypty kóshýi bolmaйtyn.Qaramaǵyndaǵy halyqpen feodaldyq toptar ǵana emes , myńdaǵan qarapaйym sharýa da kóshti. Bul ezilgen halyqtyń feodaldyq shıelenisterge, soǵysqa, salyq pen jazalaýlarǵa narazylyǵy bolatyn. Qazaq handyǵyna qarsy turýǵa, Jánibek pen Kereйdiń bıligin ydyratýǵa Ábilhaйyr hannyń kúshi jetpedi.

    1468 jyldyń qysynda Ábilhaйyr han Qazaq handyǵyn qıratpaq bolyp, Jetisýǵa joryqqa attanady, biraq sapary sátsiz aıaqtalyp, osy joryq kezinde qaza tabady. Jánibek hannyń, Kereй hannyń qolastyndaǵy rýlar sany  qazaq dalasy, Jetisý taйpalary men rýlarynyń qosylýy esebinen kóbeйedi. Jazbalarǵa qarasaq, Syrdarııa qalalary men Deshti Qypshaq dalasynda óz bıligin nyǵaйtýǵa, handyǵyn keńeйtýge baǵyttalǵan alǵashqy qazaq handarynyń belsendi ishki saıasaty baйqalady. XV ǵasyrdyń  sońǵy otyz jyly Qazaqstan men Orta Azııa tarıhynda iri saıası oqıǵalar kezeńi. Qazaq handyǵy kúsheйip,  Qazaqstannyń barlyq terrıtorııasyn basyp alýdy kózdedi. Birneshe feodaldyq ıelikterge bólinip ketken Moǵolıstan álsireй bastady. Birtindep Temir urpaqtarynyń áskerı qýaty men yqpaly túse bastady. Han taǵy úshin kúreste bılikti Ábilhaйyrdyń nemeresi Muhammed Shaйbanı(1451-1510j.) tartyp aldy.Muhammed Shaйbanı Deshti Qypshaq pen Syrdarııa terrıtorııasynda bıligin saqtaý úshin qazaq handarymen úsh jyl shaйqasty. Bul shaйqas  1486 jyly Muhammed Shaйbanıdiń jeńilisimen, onyń Horezmge ketýimen aıaqtaldy.Qazaq pen monǵol kúshteriniń birneshe úlken shaйqasynan keйin Jetisýdyń qazaq taйpalary men rýlary qazaq handaryna qosyldy.  XVI ǵasyrda Qazaq handyǵy qazaq halqyn quratyn barlyq etnıkalyq toptardy biriktirdi.

 

 

    Qazaq halqynyń paйda bolýy týraly tarıhı alǵysharttar.   Qazaq halqynyń paйda bolý tarıhyn eki topqa bólýge bolady: leksıkalyq jáne antropologııalyq. Birinshi kezeńi sharýashylyq, mádenıettik dástúrlermen, etnıkalyq birlesýmen, násildik quralýmen aйqyndalady. Qola dáýiriniń andronov  mádenıeti keń  taralǵan. XV-XVI ǵasyrlarda qazaq halqy men onyń etnıkalyq terrıtorııasynyń kóp ǵasyrly qalyptasý protsesi aıaqtaldy. Qazaqstandaǵy etnıkalyq protsesterdiń sheshýshi kezeńi bizdiń dáýirimizdegi 1-myńjyldyq ortasynda túrikterdiń jappaй qonystanýymen baйlanysty.Monǵol ımperııasynyń qurylýy jáne ulystardyń qalyptasýymen taйpalar men halyqtyń yqpaldastyǵy jedeldedi. XV-XVI ǵasyrlardyń 2-shi jartysynda qazaq halqynyń negizgi etnıkalyq toptarynyń,  etnıkalyq terrıtorııalarynyń memlekettik birlesýi qazaq halqynyń qalyptasý protsesiniń aıaqtalýyn jyldamdatty. Monǵol shapqynshylyǵy qazaq halqynyń qurylý protsesine bóget jasady, biraq toqtata alǵan joq. Sharýashylyq ómiri qalyptasyp, shyǵýy, tektik, tildik, materıaldyq jáne rýhanı mádenıeti ortaq taйpalar qarym-qatynasy nyǵaıa bastady.Qazaq halqynyń birigýi etnıkalyq tutas terrıtorııalardyń qalyptasýymen qatar júrdi. Ártúrli etno saıası, sharýashylyq, geografııalyq faktorlardyń áser etýinen Qazaqstan terrıtorııasynda úsh etno terrıtorııalyq  birlestikter paйda boldy. Ol Uly júz, Orta júz, Kishi júz. Olardyń qalyptasýyna geografııalyq, saıası, ekonomıkalyq faktorlar áser etti. Qazaq – túrki sózi. Túrki termıni «qazaq» bastapqyda «táýelsiz», «kóshpeli», «erkin kezbe» maǵynasynda halyqtyń áleýmettik mártebesin anyqtaý úshin qoldanǵan. Sondyqtan, Jánibek han men Kereй han Ábilhaйyrdyń kóshpeli ózbek handyǵynan qonys aýdarǵanda, olar «ózbek –qazaq »- dep,  keйin olardyń handyǵynyń nyǵaıýyna qaraй «qazaq» atala bastady. 1465 jyly Kereй han bılikke kóshkende jańa memleket Qazaq handyǵy dep ataldy.

 
© 2008 Павлодарский технологический колледж